Τι πήγε τόσο λάθος ανάμεσα σε γονείς και παιδιά;

Έχει εμβαθύνει όσο λίγοι στο ζήτημα της «οικογενειακής αποξένωσης», της τάσης δηλαδή των παιδιών του δυτικού κόσμου να κόβουν συνειδητά, μετά την ενηλικίωση, τους δεσμούς με τους γονείς τους, γεγονός που παρατηρείται να συμβαίνει όλο και πιο συχνά. Ο Αμερικανός ψυχολόγος Τζόσουα Κόουλμαν συζήτησε με περισσότερους από 1.600 γονείς, σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο του Ουισκόνσιν, στην προσπάθειά του να κατανοήσει το φαινόμενο, αρθρογραφεί τακτικά με σχετικά κείμενα σε μέσα όπως οι New York Times ή το Atlantic, επικοινωνεί μέσω εβδομαδιαίου newsletter με 13.000 «αποξενωμένους γονείς», έχει ένα κοινό 75.000 ανθρώπων στην πλατφόρμα Substack και εδώ και δώδεκα χρόνια παραδίδει κάθε Τρίτη ένα σχετικό ψηφιακό σεμινάριο. Το βιβλίο του Rules of Estrangement (εκδ. Penguin) ήρθε ως επιστέγασμα μιας μελέτης δεκαετιών. Ορίσαμε ένα διαδικτυακό ραντεβού με τον κ. Κόουλμαν και συζητήσαμε γι’ αυτό το φαινόμενο που, κατά την άποψή του, είναι συνδεδεμένο με κοινωνικούς, ψυχολογικούς και πολιτιστικούς παράγοντες και μοιάζει να αποτελεί κομμάτι μιας ευρύτερης αναθεώρησης της σημασίας της οικογένειας στον σύγχρονο κόσμο.

Πρόκειται για το τέλος της οικογένειας όπως τη γνωρίζουμε;

Τα τελευταία πενήντα χρόνια, οι δυτικές κοινωνίες έχουν απομακρυνθεί από τις παραδοσιακές αντιλήψεις για την οικογένεια, την αιώνια εντολή «τίμα τον πατέρα σου και τη μητέρα σου», «σεβασμός στους μεγαλύτερους» κ.ά. Αυτές αντικαταστάθηκαν από μια πιο ατομικιστική, αυτοβοηθητική, θεραπευτική αντίληψη της οικογένειας, στην οποία τίποτα δεν υποχρεώνει το ενήλικο παιδί να έχει επαφή με τους γονείς του, πέρα από την επιθυμία ή την ανάγκη του να το κάνει. Έχει υπάρξει μια τεράστια αλλαγή στο ηθικό πλαίσιο που καθόριζε την οικογένεια για χιλιετίες. Ο Βρετανός κοινωνιολόγος Άντονι Γκίντεντς μιλά για τη μετάβαση στη μοντέρνα εποχή προς αυτό που ονομάζει «καθαρές σχέσεις». Αυτές είναι σχέσεις που δεν βασίζονται στον κοινωνικό ρόλο μας απέναντι στους άλλους (π.χ. «είμαι παιδί, άρα οφείλω υπακοή»), αλλά στη σύνδεση με βάση το αν η σχέση εξυπηρετεί την προσωπική μας ταυτότητα, ευτυχία και φιλοδοξία. Καθώς αυτό γίνεται κυρίαρχο αφήγημα και οι ψυχοθεραπευτές γίνονται οι νέοι «ιερείς» στη θέση της παραδοσιακής θρησκείας, βλέπουμε μια αποδόμηση της οικογένειας, που δεν υπήρχε στις παλαιότερες γενιές – είτε αυτό είναι καλό είτε κακό, είναι πάντως μια νέα πραγματικότητα.

Πώς ακριβώς επηρέασε η ψυχοθεραπεία το φαινόμενο της αποξένωσης;

Αν δούμε τις έρευνες σχετικά με την ψυχοθεραπεία πριν από τη δεκαετία του ’60, θα διαπιστώσουμε ότι ο στόχος των θεραπευτών ήταν κυρίως να βοηθήσουν το άτομο να «ταιριάξει» κοινωνικά, να συμμορφωθεί με τη θρησκεία, τις κοινωνικές προσδοκίες, κ.λπ. Τη δεκαετία αυτή υπήρξε μια ριζική αλλαγή, εν μέρει επειδή –τουλάχιστον στις Ηνωμένες Πολιτείες και ίσως στις περισσότερες δυτικές δημοκρατίες μετά τον πόλεμο– υπήρξε ραγδαία οικονομική άνοδος. Οι άνθρωποι πλέον δεν χρειαζόταν να επικεντρώνονται αποκλειστικά στην επιβίωση. Άρχισαν να κοιτούν περισσότερο τον εαυτό τους. Έτσι, η θεραπεία απέκτησε ισχυρότερη δυναμική. Οι άνθρωποι αναρωτιούνταν: «Τι δίνει νόημα στη ζωή μου;». Αν δεν είναι απλώς το να βγάζω χρήματα, τότε τι λείπει; Η έμφαση μετατοπίστηκε στο «εγώ», στην προσωπική ταυτότητα, στην ανάπτυξη, στην ευημερία του παιδιού. Αυτή η αλλαγή έφερε στο προσκήνιο την ιδέα ότι η προσωπικότητα, η ταυτότητα και τα προσωπικά δικαιώματα του καθενός έχουν τεράστια σημασία. Οι παλαιότερες αντιλήψεις ότι τα παιδιά πρέπει να «φαίνονται αλλά να μη μιλούν» αντικαταστάθηκαν από την ιδέα ότι τα παιδιά είναι εύθραυστα και έχουν ανάγκες. Οι γονείς πρέπει να είναι πολύ πιο ευαίσθητοι, ψυχολογικά καταρτισμένοι, επικοινωνιακοί, εξελιγμένοι – σε βαθμό που οι δικοί τους γονείς ποτέ δεν χρειάστηκε να είναι.

Πόσο δικαιολογημένες θεωρείτε πως είναι οι κατηγορίες των παιδιών προς τους γονείς τους;

Οι άνθρωποι ενηλικιώνονται και κοιτούν τις ζωές τους και σκέφτονται: «Νιώθω κατάθλιψη, άγχος, ανασφάλεια, δυσκολίες στις σχέσεις. Αυτό που πρέπει να κάνω είναι να επιστρέψω στην παιδική μου ηλικία και να βρω τι ήταν αυτό που δημιούργησε ένα τραύμα, ποια ήταν τα λάθη των γονιών μου. Μετά από αυτό θα λυτρωθώ και θα μπω στον δρόμο της ευτυχίας και της ψυχικής υγείας». Και, παρόλο που αυτό μπορεί να ισχύει σε κάποιο βαθμό, υπάρχουν πολλοί άλλοι παράγοντες που διαμορφώνουν έναν ενήλικο: γενετικοί, κοινωνικο-οικονομικοί, φίλοι, κοινωνική τάξη, εποχή κ.ά. Και μετά έρχονται και οι influencers στα social media, στο Instagram και στο TikTok, που μιλούν για γονείς με οριακή ή ναρκισσιστική διαταραχή και λένε πόσο πιο ευτυχισμένοι θα είστε αν τους κόψετε. Υπάρχουν και οδηγοί για το πώς να το κάνετε. Όλα αυτά παίζουν ρόλο.

«Οι γονείς πρέπει να είναι πολύ πιο ευαίσθητοι, ψυχολογικά καταρτισμένοι, επικοινωνιακοί, εξελιγμένοι – σε βαθμό που οι δικοί τους γονείς ποτέ δεν χρειάστηκε να είναι».

Το χάσμα των γενεών είναι τεράστιο και το διαδίκτυο φαίνεται πως ίσως το διευρύνει ακόμα περισσότερο. Είναι η πρώτη φορά στην ιστορία που αυτό συμβαίνει με τέτοια ένταση;

Ναι, συμφωνώ. Το διαδίκτυο τα ενισχύει όλα αυτά. Στις ΗΠΑ, ειδικά, έχουμε αύξηση στα ποσοστά ψυχικών ασθενειών και στην αίσθηση κοινωνικής απομόνωσης. Οι άνθρωποι όμως έχουν ανάγκη να ανήκουν σε κάποια κοινότητα και γι’ αυτό ψάχνουν στο διαδίκτυο άλλους που τους καταλαβαίνουν, τους αποδέχονται, τους επιβεβαιώνουν. Τα social media λειτουργούν
ως ενισχυτές.

Πώς επηρεάζουν οι πολιτισμικές διαφορές την αντίληψη και τη διαχείριση της οικογενειακής αποξένωσης;

Η επιρροή είναι τεράστια. Αν δούμε περιοχές όπως η Ασία, η Αφρική ή η Λατινική Αμερική, θα έλεγε κανείς ότι έχουν πολύ χαμηλά ποσοστά αποξένωσης, επειδή δεν εστιάζουν τόσο στο «εγώ». Η αποξένωση είναι κυρίως φαινόμενο δυτικού ατομικισμού. Ένας ατομικιστής έχει μια προκατάληψη όσον αφορά τον διαχωρισμό, την προσωπική ανάπτυξη, την αυτονομία και την ευτυχία. Οι έννοιες του καθήκοντος, της φροντίδας προς τους άλλους, του σεβασμού στους γονείς, όλα αυτά θεωρούνται σχεδόν εμπόδια στην ευτυχία αυτή του ατόμου. Σε μέρη που έχουν πιο ισχυρά πολιτισμικά, θρησκευτικά στοιχεία, τα ποσοστά αποξένωσης είναι πολύ χαμηλότερα.

Έχει παίξει ρόλο η μετανάστευση σε αυτό το φαινόμενο της αποξένωσης;

Ναι, ασφαλώς. Ακόμα και η εσωτερική μετανάστευση δημιουργεί απόσταση. Όταν ζεις στην ίδια πόλη με τους γονείς σου, είναι πιο πιθανό να βασιστείς πάνω τους. Αν όμως ζεις 3.000 χλμ. μακριά, η επαφή μειώνεται, η εξάρτηση εξαφανίζεται. Κάποιες φορές είναι καλύτερο να μην μπορείς να βρεις τον άλλον αμέσως. Σήμερα, βλέπω περιπτώσεις αποξένωσης όπου το παιδί απλώς δεν ξέρει πώς αλλιώς να βάλει όρια. Οι γονείς καλούν συνέχεια, στέλνουν μηνύματα,
το παιδί δεν απαντά, οι γονείς νιώθουν απόρριψη, θυμώνουν.

Μπορούμε να ξαναχτίσουμε τις σχέσεις; Υπάρχει τρόπος επανασύνδεσης με τους αποξενωμένους γονείς; Ή είναι καλύτερο να κόψουμε τις τοξικές σχέσεις και να συνεχίσουμε τη ζωή μας χωρίς αυτούς;

Πιστεύω ότι εδώ έχουμε και καλά και κακά νέα. Τα καλά νέα είναι πως οι άνθρωποι δεν αισθάνονται πια υποχρεωμένοι να ανέχονται καταστάσεις που τους πληγώνουν, τους απορρίπτουν ή τους ντροπιάζουν. Μπορούν να θέσουν όρια ή και να διακόψουν επαφή. Τα κακά νέα όμως είναι ότι σήμερα κόβονται σχέσεις με πολλούς γονείς που είναι διατεθειμένοι να κάνουν αλλαγές, να αναλάβουν ευθύνη, να βελτιώσουν τη σχέση. Υπάρχουν γονείς που παρερμηνεύονται από τα παιδιά τους. Και κάθε αποξένωση είναι ένα κατακλυσμιαίο γεγονός για το ευρύτερο οικογενειακό σύστημα. Όταν ένα ενήλικο παιδί κόβει επαφή, συνήθως οι γονείς χάνουν και την επαφή με τα εγγόνια, μπορεί να προκύψει διάσπαση ανάμεσα σε αδέλφια, σε θείους, θείες, ξαδέλφια. Οι συγγενείς ίσως διαιρεθούν σε στρατόπεδα.

Ποιος πρέπει να κάνει το πρώτο βήμα για μια επανασύνδεση; Το παιδί ή ο γονιός;

Συνήθως, το πρώτο βήμα πρέπει να το κάνει ο γονιός. Από τη σκοπιά του παιδιού, εφόσον είναι αποξενωμένο, αυτό σημαίνει πως η αποξένωση αυτή είναι κάτι που λειτουργεί για εκείνο, οπότε δεν έχει το κίνητρο να κάνει κίνηση. Ο γονιός μπορεί να στείλει ένα μήνυμα μεταμέλειας, αναγνωρίζοντας την αλήθεια (έστω και εν μέρει) στα παράπονα του παιδιού. Πρέπει να αναλάβει ευθύνη, να δείξει συμπόνια, ενσυναίσθηση, διάθεση για αλλαγή. Να εκφράσει αγάπη και ειλικρινές ενδιαφέρον. Από την πλευρά του παιδιού, είναι σημαντικό να προσεγγίσει τον γονιό χωρίς κατηγόριες. Να πει «υπάρχουν κάποια θέματα που χρειάζεται να αλλάξουν, αλλά θέλω να υπάρχει σχέση μεταξύ μας». Και να μην περιμένουν να λυθούν όλα σε μία συζήτηση. Μπορεί να χρειαστούν μήνες για να βρεθεί το κοινό έδαφος. Οι διαγενεακές διαφορές μοιάζουν με πολιτισμικά χάσματα και η επικοινωνία πρέπει να τα γεφυρώνει.

«Μπορεί να χρειαστούν μήνες για να βρεθεί το κοινό έδαφος. Οι διαγενεακές διαφορές μοιάζουν με πολιτισμικά χάσματα».

Τι συμβουλές θα δίνατε σε έναν νέο άνθρωπο που θέλει να «αποξενωθεί» ώστε να σώσει τη σχέση του με τους γονείς του; 

Όταν με ρωτούν, λέω πως χρειάζεται μια περίοδος αποστασιοποίησης για να στείλεις ένα ισχυρό μήνυμα στον γονέα. Όχι απλώς να πεις «Στην ψυχοθεραπεία έμαθα ότι έχεις ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας», αλλά να μιλήσεις για τις συμπεριφορές που σε πλήγωσαν, τι θα ήθελες να δεις διαφορετικό, και να προτείνεις να κάνετε οικογενειακή θεραπεία ή να ξαναμιλήσετε σε έξι μήνες, να του δώσεις χρόνο. Οι νεότερες γενιές πρέπει να καταλάβουν ότι είναι η πρώτη φορά που υπάρχει τέτοιο ψυχολογικό λεξιλόγιο και διάλογος μεταξύ γονιών και παιδιών. Οι μεγαλύτεροι δεν καταλαβαίνουν πάντα, σου λένε: «Τι εννοείς “είχες άσχημη παιδική ηλικία”; Σε μεγάλωσα σε μια Disneyland σε σύγκριση με τη δική μου παιδική ηλικία».