17 Θυμός, Μίσος, Κακία, Ζήλια
Ο θυμός προς τους άλλους ανθρώπους γεννάται σε κάποιον, όταν σκέφτεται και πιστεύει ότι μπορεί να τους κάνει κακό.
Αυτό που μόλις σας έγραψα το αναφέρει ο αρχαίος φιλόσοφος Αριστοτέλης, νομίζω στο έργο του «Ηθικά Νικομάχεια», όμως το απέδωσα όπως περίπου το θυμάμαι.
Μάλλον πως το κάνω συχνά αυτό και για πολλά αποφθέγματα, επειδή πάνε πολλά χρόνια από τότε που μου φανερώθηκαν.
Για αυτό ακριβώς και εκτιμώ συνεχίζοντας, ότι χρειάζεται να δίνει κανείς πολύ μεγάλη σημασία, σε αυτόν που μπορεί και θυμώνει πραγματικά μαζί του.
Να επισημάνουμε ότι όταν σκέφτεται και πιστεύει κάποιος ότι μπορεί να του κάνει κακό, σημαίνει τουλάχιστον ότι είναι ικανός για κάτι τέτοιο.
Και μπορεί ίσως να τον βλάψει, επειδή γνωρίζει κάτι που πιθανότατα κάπως απεργάστηκε στο μυαλό του, με την αρνητική έννοια του όρου.
Για αυτό και αυτός που μπορεί να βλάψει πραγματικά κάποιον, είναι συνήθως κοντινό του πρόσωπο.
Είναι δηλαδή κάποιος που γνωρίζει πολύ καλά τον ίδιο, τουλάχιστον για να μπορέσει να του κάνει κακό δίχως νομικής φύσεως προβλήματα.
Και γράφουμε ότι το απεργάστηκε με την αρνητική έννοια του όρου, χωρίς όμως να σημαίνει οπωσδήποτε και ότι θα το κάνει.
Το αν θα το κάνει, συνήθως εξαρτάται και από άλλους παράγοντες, στον χώρο και στον χρόνο που συνυπάρχουν.
Άλλους παράγοντες που μπορεί να ευδοκιμήσουν στο περιβάλλον τους.
Σκιαγραφώντας λίγο αυτούς τους άλλους παράγοντες, να πούμε ότι έχουν να κάνουν κυρίως με το μέτρο της κακίας ή του μίσους -όταν μισεί και κακιώνει- που έχει ο άνθρωπος που τους θυμώνει.
Προφανώς έχει να κάνει και με την ικανότητα του αποδέκτη του θυμού τους, να αντιλαμβάνεται τον κίνδυνο που είναι κοντά και να τον εξομαλύνει φιλοσοφώντας και πράττοντας.
Για να γίνει αυτό χρειάζεται τουλάχιστον στην οπτική τής φιλοσοφίας του, το ακριβώς αντίθετο εκείνου που θα αρκούσε για την ευδοκίμηση του κακού.
Δηλαδή χρειάζεται να κυριαρχεί η αγάπη και η καλοσύνη, καθώς και η φυσική απομάκρυνση· αν όμως προτιμάτε, ίσως να χρειάζεται να κυριαρχεί ακόμη και η συναισθηματική απομάκρυνση, παρόλο που προσωπικά δεν μας ταιριάζει· έναντι της οποιασδήποτε από τις δύο προηγουμένως απομακρύνσεις προτιμήσατε για την περίπτωσή σας, εγγύτητας.
Όμως έτσι ακριβώς αρνητικά σκέφτεται αυτός που θυμώνει, για τον ίδιο τον αποδέκτη του θυμού του.
Το αίτιο της πολύ αρνητικής σκέψης του, θα μπορούσε να είναι το ότι ο αποδέκτης του θυμού του, δεν συμπεριφέρεται σύμφωνα με τον τρόπο που ο ίδιος επιθυμεί.
Αν για παράδειγμα ενισχύοντας τα προηγούμενα που γράψαμε για τον θυμό, κάποιος δεν έκανε κάτι όπως θα το ήθελε αυτός και ο ίδιος ήξερε λόγω της στάσης της ζωής του, ή της συμπάθειας του, ή της καλής του προαίρεσης, ή και της εξάρτησής του από αυτόν τον κάποιο, ή και για κάποιον άλλο λόγο ότι δεν θα του έκανε ποτέ κακό, δεν πρόκειται να του θύμωνε καθόλου.
Απεναντίας ίσως το πιο πιθανόν θα ήταν να έβρισκε και χίλιους δύο τρόπους για να δικαιολογήσει την οποιαδήποτε πράξη του, ακόμη κι αν αυτή ήταν κραυγαλέα λάθος.
Έτσι ακριβώς όπως συμβαίνει με τα πολύ μικρά παιδιά και την οπτική τους για τους μεγάλους και κοντινούς τους ανθρώπους.
Να δικαιολογήσει την οποιαδήποτε πράξη του ακόμη κι αν αυτή ήταν κραυγαλέα λάθος, ειδικά κι όταν κάποιος ενήλικας πλέον δεν μπορεί να αξιολογήσει θαρραλέα τις καταστάσεις που προκύπτουν στη ζωή του, ή με όχι και τόση κριτική ευχέρεια.
Ίσως όμως ακόμη περισσότερο ο θυμός του μπορεί και να δηλώνει ότι είναι ικανός να τον βλάψει σωματικά.
Να τον βλάψει δηλαδή όχι και τόσο «εκλεπτυσμένα», που προφανώς εξαρτάται εν γένει και από το πως εκφράζεται ένας άνθρωπος.
Αν δηλαδή είναι βίαιος σωματικά ή εγκεφαλικά, ή ακόμη αν μπορεί να είναι ικανός και για τα δύο.
Επίσης για έναν άνθρωπο έχει μεγάλη σημασία και το όριο που θέτει ο ίδιος στον εαυτό του, για το πως και το πόσο θα εκφράσει τον θυμό του, πάντα αρνητικά.
Για παράδειγμα από την εμπειρία μου στους Κρητικούς, το όριο αυτό σε πολλούς από εκείνους, είναι ή ακραία ευρύ ή ακραία στενό.
Καθόλου όμως σε μια μέση τιμή.
Το να εκφράσει τον θυμό του δημιουργικά, κάνοντας δηλαδή αν και με ένταση μόνο το καλό στην όλη διαμορφωθείσα κατάσταση, δεν επεκτείνει σε καμία περίπτωση από εκείνες που πρόχειρα μπορούμε να φανταστούμε, το ήδη υπάρχον πρόβλημα απεναντίας.
Απεναντίας η γνώμη μας είναι ότι έτσι μπορεί και επιλύνει σε έναν μεγάλο βαθμό, τόσο το ήδη δημιουργημένο πρόβλημα, όσο και άλλα μελλοντικά αλληλένδετα με εκείνο προβλήματα, που δύναται αν δεν δράσει να προκύψουν ακόμη και άμεσα.
Ακόμη να επισημάνουμε και ότι ο θυμός κάποιου μπορεί να εκφράζεται κυρίως προς τους γύρω του και από αυτούς τους γύρω του συνήθως στους πιο κοντινούς του, αλλά ουσιαστικά είναι ένας θυμός που νιώθει ο ίδιος ο άνθρωπος αποκλειστικά και μόνον προς τον εαυτό του.
Στην έκφρασή όμως του θυμού κάποιου πάντα προς τους γύρω του, μπορεί να γίνουν εν θερμώ μέχρι και φόνοι.
Το μίσος ενός ανθρώπου προς τους συνανθρώπους του, πολλές φορές δημιουργείται όταν διακατέχεται ο ίδιος από συμπλεγματικά αισθήματα μειονεξίας και κατωτερότητας.
Τα αισθήματα μειονεξίας και κατωτερότητας και συνάμα η μη ορθή επεξεργασία τους, δίνουν στον άνθρωπο ακούσια τη ζήλια, την κακία και το μίσος για τον συνάνθρωπο.
Και πάλι εδώ η κακία που συνήθως εκφράζεται με ζηλόφθονα αισθήματα, ή και απλούστερο στην έκφρασή του μίσος προς τον συνάνθρωπο, ουσιαστικά είναι ένα μίσος τού ίδιου του ανθρώπου προς τον εαυτό του.
Για αυτό και προτείνουμε στον άνθρωπο που συμπεριφέρεται κάποιες φορές θυμωμένα ή επιθετικά, ή νιώθει κάποιες φορές πως κακιώνει ή και μισεί ακόμη, να ερευνήσει αν αυτό του συμβαίνει επειδή αισθάνθηκε κάτι παρόμοιο με αυτά που μόλις περιγράψαμε έστω και στιγμιαία, από κάποιο ίσως αυθόρμητο και ακούσιο ή απλά απερίσκεπτο γεγονός, κάποιο δηλαδή ελαφρά τη καρδία γεγονός από αυτόν που το έπραξε.
Συνάμα να επαναπροσδιορίσει την προσωπικότητά του, μιας και όλοι οι άνθρωποι μπορούμε να φιλοσοφούμε τόσο με τις σκέψεις και τους φόβους μας, όσο και με τα όποια αισθήματα μειονεξίας και κατωτερότητας μπορεί να νοιώσουμε κάποιες στιγμές.
Για παράδειγμα σχετικά με τα αισθήματα μειονεξίας και κατωτερότητας μπορεί κανείς να σκεφτεί ότι όλοι μας, έχουμε κάνει και πολλά πράγματα ή νοιώσει που μας κάνουν να αξίζουμε πολύ.
Κανένας άνθρωπος δεν είναι άνευ αξίας.
Ούτε καν το οποιοδήποτε ζώο ή φυτό, ή ακόμη και η άβια ύλη.
Γράψαμε σε προηγούμενο κεφάλαιο το απόφθεγμα του εκλιπόντος Σοφού Φίλου μας Αργύρη Τσακαλία:
«Όλοι, όλες και όλα έχουν τη θέση και τη χρησιμότητά τους στη ζωή και στο σύμπαν.
Αν για παράδειγμα δεν υπήρχαν οι φαινομενικά ασήμαντες πέτρες καθώς και οι βράχοι στα βουνά, θα πλημμύριζε τη Γη η θάλασσα.»
Αργύρης Τσακαλίας
Ή με δικά μου λόγια κάποτε κάτι που είπε.
Ενώ συνάμα προτείνουμε για τον αποδέκτη ή τον μάρτυρα αυτής της θυμωμένης συμπεριφοράς, να προσπαθήσει να κατανοήσει αυτόν τον θυμωμένο άνθρωπο έστω και εκ των υστέρων.
Να αναρωτηθεί δηλαδή μήπως κάτι τον φόβισε, ή μήπως κάτι τον έκανε -ίσως ο ίδιος επίσης αυθόρμητα και ακούσια- να αισθανθεί μειονεκτικά και κατώτερος ως άνθρωπος, ή ίσως απλούστερα παραμελημένος.
Στη συνέχεια να εκτιμήσει την κατάσταση με την ησυχία του, γιατί αν όλα αυτά ξεπερνάνε το σύνηθες μέτρο των ανθρώπων, ή αν η έντασή τους δεν δικαιολογείται ακόμη και με κάποιον επιεική τρόπο, κάτι χρειάζεται να σκεφτεί και να πράξει για να το αντιμετωπίσει.
Ιδανικά άπαξ και διαπαντός στη ρίζα του.
Ιδανικά άπαξ και διαπαντός στη ρίζα του, όμως πάντα στα πλαίσια της καλοσύνης και της αγάπης προς τον συνάνθρωπο, ή τουλάχιστον της ευπρέπειας ως προς τον εαυτό του.
Πρακτικά δηλαδή εννοούμε να απομακρυνθεί μάλλον όσο μπορεί περισσότερο από εκείνον τον άνθρωπο, ίσως όμως χρονικώς πρόσκαιρα, εννοώντας για λίγο ή περισσότερο καιρό, όχι πάντως για πάντα.
Όλοι οι άνθρωποι μπορούν και προχωράνε στη ζωή τους, ίσως να εκπλήξουν κάποιον κάποτε θετικότατα και εκείνοι.
Να απομακρυνθεί τόσο συναισθηματικά, όσο και φυσικά, δηλαδή με την απουσία του.
Ακόμη για το μίσος που νιώθουν οι άνθρωποι, η ιστοσελίδα el.housepsych.com, αναφέρει μεταξύ άλλων:
«Αυτό το συναίσθημα μπορεί να εμφανιστεί φυσικά σε κάθε άτομο.
Αυτό συμβαίνει ανάλογα με την ικανοποίηση ή τη δυσαρέσκεια για τη ζωή κάποιου, καθώς και για τον εαυτό του.
Το μίσος των ανθρώπων αναπτύσσεται για εντελώς αντικειμενικούς λόγους, καθώς και για καθαρά υποκειμενικούς λόγους, που αντικατοπτρίζουν αποκλειστικά το προσωπικό όραμα οποιουδήποτε προσώπου, καθώς και των ανθρώπων (της κοινωνίας του) συνολικά».
Σχολιάζοντας να πούμε ότι ο ευχαριστημένος στη ζωή του άνθρωπος ούτε θέλει να πειράζει τους άλλους ανθρώπους, ούτε τους πειράζει, ούτε χαίρετε με το κακό τους ή το πάθημά τους.
Ακόμη ο προβληματικός ρατσιστής μισεί, όμως όποιος μισεί, δεν είναι απαραίτητα και ρατσιστής.
Μπορεί να εκτονωθεί διοχετεύοντας οπουδήποτε αλλού, το μίσος του.
Όμως σίγουρα είναι ένας αρνητικός άνθρωπος για την κοινωνία του.
Αυτό συμβαίνει επειδή οι αρνητικές σκέψεις, που προκύπτουν από το μίσος που νιώθει αυτός ο άνθρωπος, κάποια στιγμή θα εκφραστούν με λόγια, ίσως και με πράξεις.
Αλλιώς είναι πιθανόν να εκφραστούν με ασθένεια.
Όμως και με τα λόγια και τις πράξεις μπορεί να βρεθεί κανείς αντιμέτωπος με τη δημιουργία ενός φαύλου κύκλου.
Δηλαδή η μόλις μία λέξη και η μόλις μία πράξη μπορεί να ανατροφοδοτούν εκατέρωθεν και τις παρόμοιες επόμενες, αντί να τις εκτονώνουν.
Ακόμη περισσότερο συνεχίζουμε για έναν άνθρωπο που μπορεί και παρατηρεί, η συμπεριφορά ενός ανθρώπου που πηγάζει είτε από σκέψεις αγάπης είτε από σκέψεις μίσους, εκφράζεται συνέχεια με μικροπράγματα εκούσια και ακούσια, είτε μόνο στα λόγια του είτε επιπλέον και στις πράξεις του.
Επίσης αυτό που νιώθει ο άνθρωπος, αυτό και εκπέμπει.
18 Ο Έριχ Φρομ Για Την Αντισταθμιστική Του Βία
Για όλα τούτα που αναφέρονται παρακάτω από τον, σύμφωνα με τη Βικιπαίδεια, Γερμανό ψυχολόγο, ψυχαναλυτή, κοινωνιολόγο, ανθρωπιστή και φιλόσοφο Έριχ Φρομ στο Βιβλίο του «Η Καρδιά Του Ανθρώπου», κάποτε μας είχε μιλήσει ο πολύ σπουδαίος φίλος μας Αργύρης Τσακαλίας.
Το βιβλίο του δε ο Αργύρης, το είχε σε εμφανέστατο σημείο στο σπίτι του, μήπως και κάποιος επισκέπτης παρακινούταν έτσι να του το ζητήσει για να το διαβάσει.
Και Τούτο Επειδή Περισσότερο Από Τους Κοινωνικούς Του Στόχους, Όσον Αφορά Δηλαδή Το Βίωμα Από Όσο Το Δυνατόν Περισσότερους Ανθρώπους Της Ομορφιάς Της Ζωής Ή Έστω Τη Συνειδητοποίηση Εκείνης, Προτιμούσε Ο Οποιοσδήποτε Κοντινός Ή Μακρινός Του Άνθρωπος Να Συμπεριφέρεται Ελεύθερα Και Τον Ωθούσε Απόλυτα Προς Τούτο, Δηλαδή Όσο Δεν Πήγαινε Άλλο Για Εκείνον, Εκείνη Την Περίοδο Της Ζωής Του.
Του Δίδασκε Όμως Επίσης Και Απόλυτα, Δηλαδή Όσο Δεν Πήγαινε Άλλο Για Εκείνον, Εκείνη Την Περίοδο Της Ζωής Του, Τι Εστί Καλοσύνη.
Σε Τούτα Ακριβώς Τα Πλαίσια Σας Βάζουμε Κι Εμείς Το Κεφάλαιο, Δηλαδή Με Την Προτροπή Μας Ή Αν Προτιμάτε Την Για Άλλη Μια Φορά Επισήμανσή Μας, Την Αλήθεια Του Με Τούτον Και Μόνο Με Τούτον Τον Τρόπο, Να Την Αντιμετωπίσετε.
Είτε Δηλαδή Χρειαστεί Να Την Αντιμετωπίσετε Ως Θύμα, Είτε Χρειαστεί Να Την Αντιμετωπίσετε Ως Θύτης…
«Το ψυχαναλυτικό υλικό καταδεικνύει ότι το ώριμο, παραγωγικό άτομο παρακινείται λιγότερο από την επιθυμία εκδίκησης απ’ ό,τι το νευρωτικό άτομο, που δυσκολεύεται να ζήσει ανεξάρτητα και εν ολοκληρία και που συχνά έχει την τάση να βασίζει ολόκληρη την ύπαρξή του στην επιθυμία εκδίκησης.
Στις σοβαρές μορφές ψυχοπαθολογίας, η εκδίκηση γίνεται ο κυρίαρχος στόχος στη ζωή του, εφόσον δίχως την εκδίκηση όχι μόνο η αυτοεκτίμηση αλλά και η αίσθηση του εαυτού και της ταυτότητάς του απειλούνται να καταρρεύσουν.
Ομοίως, διαπιστώνουμε ότι στις πιο οπισθοδρομικές ομάδες (από οικονομική, πολιτιστική ή συναισθηματική άποψη) το αίσθημα της εκδίκησης φαίνεται να είναι ισχυρότερο.
Αρκεί να πούμε εδώ ότι με δεδομένο τον έντονο ναρκισσισμό με τον οποίο είναι προικισμένη η πρωτόγονη ομάδα, οποιαδήποτε προσβολή του αυτοειδώλου της είναι τόσο καταστροφική, που είναι απολύτως φυσικό να προκαλέσει έντονη εχθρότητα.
Ως αντισταθμιστική βία κατανοώ τη βία υπό τη μορφή αντικαταστάτη της παραγωγικής δραστηριότητας που εμφανίζεται σε ένα ανίκανο άτομο.
Για να κατανοήσουμε τον όρο «ανικανότητα» όπως χρησιμοποιείται εδώ, πρέπει να προβούμε σε ορισμένες προκαταρκτικές σκέψεις.
Παρότι ο άνθρωπος είναι το αντικείμενο των φυσικών και κοινωνικών δυνάμεων που τον εξουσιάζουν, ταυτόχρονα δεν αποτελεί μόνο αντικείμενο των περιστάσεων.
Διαθέτει τη βούληση, την ικανότητα και την ελευθερία να μεταμορφώσει και να αλλάξει τον κόσμο, μέσα σε ορισμένα όρια.
Αυτό που έχει σημασία εδώ δεν είναι το εύρος της βούλησης και της ελευθερίας, αλλά το ότι δεν μπορεί να ανεχτεί την απόλυτη παθητικότητα.
Ωθείται να αφήσει το αποτύπωμά του στον κόσμο, να μεταμορφώσει και να αλλάξει, και όχι να μεταμορφωθεί και να αλλάξει ο ίδιος.
Αυτή η ανθρώπινη ανάγκη βρίσκει έκφραση στις προϊστορικές τοιχογραφίες σπηλαίων, σε όλες τις τέχνες, στην εργασία και τη σεξουαλικότητα.
Όλες αυτές οι δραστηριότητες είναι το αποτέλεσμα την ικανότητας του ανθρώπου να κατευθύνει τη βούλησή του προς έναν στόχο και να εμμένει στην προσπάθειά του μέχρι να τον φτάσει.
Η δυνατότητα να χρησιμοποιήσει με αυτόν τον τρόπο τις δυνάμεις του ονομάζεται ικανότητα.
Αν για λόγους αδυναμίας, άγχους, ανεπάρκειας και ούτω καθεξής ο άνθρωπος δεν είναι σε θέση να δράσει, αν είναι ανίκανος, τότε υποφέρει.
Αυτό το μαρτύριο λόγω ανικανότητας έχει τις ρίζες του στο ότι η ανθρώπινη ισορροπία έχει διαταραχθεί, ότι ο άνθρωπος δεν μπορεί να αποδεχτεί την κατάσταση πλήρους αδυναμίας χωρίς να προσπαθήσει να αποκαταστήσει την ικανότητά του για δράση.
Μπορεί όμως;
Και με ποιο τρόπο;
Ένας τρόπος είναι να υποταχθεί σε άτομο ή σε μια ομάδα που έχει δύναμη και να ταυτιστεί μαζί τους.
Με αυτή τη συμβολική συμμετοχή στη ζωή ενός άλλου ατόμου, ο άνθρωπος έχει την ψευδαίσθηση της δράσης όταν στην πραγματικότητα απλώς υποτάσσεται και γίνεται μέρος εκείνων που δρουν.
Ο άλλος τρόπος, και μας ενδιαφέρει περισσότερο στο συγκεκριμένο πλαίσιο, είναι η δυνατότητά του να καταστρέφει.
Το να δημιουργεί κανείς ζωή σημαίνει να υπερβαίνει την υπόστασή του ως πλάσματος που «ρίχνεται» ξαφνικά στη ζωή, όπως ρίχνονται τα ζάρια από ένα κύπελλο.
Ωστόσο, και η καταστροφή της ζωής σημαίνει ότι την υπερβαίνει και ότι αποδρά από το αφόρητο μαρτύριο της ολοκληρωτικής παθητικότητας.
Η δημιουργία ζωής απαιτεί συγκεκριμένες ιδιότητες, που το ανίκανο άτομο στερείται.
Ο ανίκανος άνθρωπος μπορεί να υπερβεί τη ζωή καταστρέφοντάς τη στους άλλους ή στον εαυτό του.
Με αυτόν τον τρόπο εκδικείται τη ζωή επειδή αυτοαναιρέθηκε σε εκείνον.
Η αντισταθμιστική βία είναι ακριβώς η βία που έχει τις ρίζες της και λειτουργεί αντισταθμιστικά στην ανικανότητα.
Όποιος δεν μπορεί να δημιουργήσει επιθυμεί να καταστρέψει.»
Στέλιος Βερναδάκης
Βιβλίο: «Δημοκρατία Ή Η Φύση Των Ανθρωπίνων Σχέσεων»
Κεφάλαια:
«17 Θυμός, Μίσος, Κακία, Ζήλεια»
«18 Ο Έριχ Φρομ Για Την Αντισταθμιστική Του Βία»
Κοιτάζοντας Από Το Κορακοβούνι Του Υμηττού Νότια, Δηλαδή Προς Τον Σαρωνικό Μας.
Ή Αν Επειδή Όλοι Μας Μεγαλώνουμε Δεν Καλοβλέπετε Κοντά -Μας Πειράζω Που Μεγαλώνουμε- Κοιτάζοντας Προς Την Κρήτη… 😂
